معرفی کوتاه استان {سیستان و بلوچستان}

چنین آراسته جایی تو را هر لحظه ای گویان
کجا شد رخشت ای رستم، بیا تا سیستان بینی (قوامی رازی)

استان سيستان و بلوچستان با وسعتي حدود 187502 كيلومتر مربع، در جنوب شرقي ايران واقع شده است. اين استان پهناور در سمت شرق با كشور پاكستان 900 كيلومتر و با كشور افغانستان 300 كيلومتر مرز مشترك و در جنوب با درياي عمان به طول تقريبي 270 كيلومتر مرز آبي دارد. این استان از شمال و شمال غرب با خراسان جنوبی و از غرب با استان کرمان و هرمزگان همجوار است. استان سيستان و بلوچستان به لحاظ وسعت از بزرگ ترين استان هاي كشور به حساب می آید. اين استان از دو ناحيه تشكيل يافته كه از لحاظ طبيعي با يكديگر كاملاً متفاوتند.

نقشه تقسیمات استان سيستان و بلوچستان؛ عکس از سازمان نقشه برداری کشور

ناحيه سيستان با 8117 كيلومتر مربع وسعت، در قسمت شمالي اين استان قرار داشته و حوزه مسطح و مسدودي است كه از آبرفت هاي دلتاي قديمي و فعلي رود هيرمند تشكيل شده است. ناحيه بلوچستان به مساحت 179385 کيلومتر مربع، منطقه وسيع كوهستاني است كه حد شمالي آن كوير لوت و حد جنوبي آن درياي عمان است. مرزهاي طولاني آبي و خشكي استان با كشورهاي افغانستان، پاكستان و كشورهاي حوزه خليج فارس، موقعيت ويژه اي را به آن بخشيده و سبب ايجاد شرايطي خاص شده است. چندگانگي و تنوع مذهبي، گويشهاي مختلف و نمود تعلقات قومي و قبيلهاي و استقامت و سخت کوشی مردم از ديگر ويژگيهاي اجتماعي اين استان است.

سیستان خانه مردان جهان است و بدوست
شرف خانه ی مردان جهان تا محشر (فرخی)

بنا به به سر شماری سال 1375 جمعیت استان بیش از یک ملیون و هفتصد هزار نفر بوده که با توجه به وسعت استان از لحاظ جمعیتی این استان بعد از سمنان کم تراکم ترین استان کشور است. از لحاظ شهر نشینی نیز این استان با متوسط کشور تفاوت هایی دارد و بیشتر جمعیت استان (54%) در روستاها زندگی می کنند.
در مطالعات زمين شناسي، منطقه شرق ايران را معمولا به عنوان يك واحد مستقل بررسي ميكنند. اين منطقه در اواخر دوران سوم زمينشناسي در اثر جنبش هاي كوه زايي از دريا جدا شده است. قسمت جنوبي استان (مكران) يكي از مناطق در حال فرونشستن تدريجي است بر همين اساس پوسته اقيانوس هند با شيب بسيار تندي در زير اين منطقه به داخل زمين فرو ميرود كه يكي از علت هاي بوجود آمدن گِل افشانها و چشمه هاي آب معدني فراوان در اين منطقه است. ارتفاعات استان سيستان و بلوچستان به دوران دوم و سوم زمين شناسي تعلق دارد و سنگ هاي آن اغلب آهكي و گچي است.
منطقه سيستان و بلوچستان با توجه به موقعيت جغرافيايي، از يك طرف تحت تأثير جريان هاي جوي متعدد مانند "جريان بادي شبه قاره هند" و به تبع آن باران هاي موسمي اقيانوس هند است و از طرف ديگر تحت تأثير فشار زياد عرض هاي متوسط قرار دارد كه گرماي شديد مهم ترين پديده مشهود اقليمي آن است. در وضعيت هواشناسي اين منطقه بادهاي شديد موسمي، طوفان شن، رگبارهاي سيل آسا، رطوبت زياد و مه صبحگاهي پديده هاي قابل توجه است. اين استان تابستان هاي گرم و طولاني و زمستان هاي كوتاه دارد. از آنجا كه حداقل دما ندرتا به صفر درجه سانتيگراد مي رسد، رويش گياه در اراضي آبي تقريبا در تمام طول سال ادامه دارد. عمده بارندگي در زمستان صورت مي گيرد. اين ناحيه دو فصل متمايز زمستان با درجه حرارت معتدل و خنك در ماه هاي آذر، دي و بهمن و تابستان گرم در بقيه ماه هاي سال دارد. در تمام شهرهاي استان حداكثر دماي سالانه، بالاي چهل درجه سانتيگراد گزارش شده است. ميانگين حداقل دماي سردترين ماه سال بين حدود دوازده تا سيزده درجه سانتيگراد متغير است. سردترين شهر استان، زاهدان و گرمترين شهر آن ايرانشهر است. در نواحي ساحلي درياي عمان بنا به تحقیق آنوبانینی، به علت رطوبت ناشي از مجاورت با دريا، آب و هواي گرم با رطوبت بيشتري همراه است.
بارندگي در استان عمدتاً در ماه هاي زمستان صورت ميگيرد و ميزان متوسط ساليانه آن حدود هفتاد ميليمتر و بسيار نامنظم است. بيشترين نزولات جوي، در شهرستان هاي خاش و زاهدان و كمترين مقدار در شهرستان زابل روي مي دهد. ميزان متوسط رطوبت نسبي در سواحل درياي عمان، حدود هفتاد تا هشتاد درصد در دي ماه است؛ که در تابستان كاهش مي يابد.
سیستان و بلوچستان یادآور سرزمین پهلوانان اسطوره ای ایران (رستم، سهراب، زال و...) است و این سرزمین یل پرور مهد بسیاری از اسطوره های ایرانی بوده و کمتر دیرین نامه ایست که نامی از این سرزمین نبرده باشد. نام این سرزمین بارها در شاهنامه فردوسی آمده است:

بیاراسته سیستان چون بهشت
گلش مشک سارا بُد و زر خشت (شاهنامه فردوسی)

سيستان و بلوچستان در تمام دوره‎های تاريخی از اهميت ويژه‎ای برخوردار بوده است. تشکیل اولین حکومت مستقل ایرانی بعد از اسلام، توسط یعقوب لیث صفاری در 248 ه. ق. تسخیر سیستان توسط مغول ها در سال 662 ه. ق. حمله وحشیانه تیمور لنگ به سیستان و قتل عام مردم آن در سال 785 ه. ق. از مهمترین اتفاقاتی است که تاریخ پر فراز و نشیب این استان در دوره اسلامی به خود دیده است. به نظر آنوبانینی در میان این حوادث تشکیل حکومت صفاریان توسط یعقوب لیث در تاریخ ایران دارای بیشترین اهمیت است. صفاریان همانگونه که ادوارد براون ذکر می کند: "مایه ی تجدید حیات ملی ایران بودند و حقی که این دودمان از این رهگذر بر گردن ایران دارند کم نبوده است." یعقوب لیث دارای اعتقادات شدید شیعی بوده است و شاید یکی از عوامل گسترش مذهب شیعه در منطقه سیستان نیز وجود همین حکومت باشد.

ناگه به فر ایزدی از بیشه شد پدید
یعقوب لیث شیر بیابان سیستان (ملک الشعرای بهار)

صفاریان که بسیار میهن دوست بوده اند و به زبان فارسی علاقه ای تام داشته اند، بر فرهنگ و ادبیات ایران بسیار تاثیر گذار بوده اند؛ به نحوی که اولین شاعران ایرانی که اشعاری از آنان در دست است؛ همچون محمد وصیف سگزی، بسام کورد سیستانی و محمد مخلد سیستانی؛ از میان سیستانیان و دربار صفاری بوده اند. از میان شعرای بزرگ ایران نیز می توان از فرخی سیستانی؛ صاحب قصیده مشهور "کاروان حله"؛ نام برد که یکی از مفاخر شعر پارسی به شمار می آید.

من قیاس از سیستان آرم که آن شهر من است
وز پی خویشان ز شهر خویشتن دارم خبر (فرخی)

منطقه سيستان و بلوچستان در طول تاريخ، معبر و گذرگاهی ميان شرق و غرب بوده و به همين دليل تركيب قومی آن نيز همواره در معرض تغيير، تحول و دگرگونی بوده است. مهم ترين محصول منطقه سيستان و بلوچستان؛ گندم است كه درصد قابل توجهی از زمين‎های زير كشت را به خود اختصاص داده و صنایع آن نیز در اطراف شهرهای بزرگی چون زاهدان قرار گرفته است. شیوه های مختلف معیشت و زندگی، موسیقی سنتی و زیبا، صنایع دستی هنرمندانه و جذاب، آثار تاریخی و معماری کم نظیر، شهرهای باستانی چون شهرسوخته که با قدمت بیش از 3000 سال قبل ازميلاد؛ بیگمان روزگارانی دراز يكی از مهمترين مراكز شهرنشينی آسيا در عصر مفرغ بوده، به همراه جلوه های طبیعی هچون ساحل دریای مکران (عمان)، منطقه آزاد چابهار، دریاچه مشهور و مذهبی-اسطوره ای هامون، سیستان و بلوچستان را به یکی از استان های جذاب ایران در زمینه گردشگری تبدیل کرده است.

روی هامون سبز، چون گردون ناپیدا کران
روی صحرا ساده، چون دریای ناپیدا کنار (فرخی)

پوشش گياهي این استان بسيار پراكنده و "لك هاي" است و به علت كمي بارندگي، فرسايش خاك، سيلاب و مصرف بيرويه اغلب پراكنده اند. مراتع استان نيز به دليل كمي بارش و محدود بودن خاك وضع مطلوب ندارند. از گونه های گیاهی مناطق شمال استان: بادام کوهی، بنه، تاغ و گز و گونه های گیاهی مناطق جنوبی کهور ایرانی، کلیر، چگرد، چش و کنار را می توان نام برد.
ويژگي هاي جمعيتي استان عمدتا از نوع قومي و طايفه ي است و مردم علاوه بر زبان فارسي از دو گويش سيستاني (زابلي) و بلوچي استفاده مي كنند. بر اساس آخرين تقسيمات كشوري استان سيستان و بلوچستان داراي هفت شهرستان است که عبارتند از: ايرانشهر، چابهار، خاش، زابل، زاهدان، سراوان و نيك شهر است و آنوبانینی مهمترین آثار باستانی و مناطق گردشگری آنرا: آثار باقیمانده از شهر سوخته، ارگ کوه خواجه، سواحل بندر آزاد چابهار، کوه گل افشان بندر تنگ، قلعه های ایرانشهر، قلعه سه کوهه، انجیر معابد نیک شهر و مساجد و قلعه های باستانی دیگر می داند.

منابع:
anobanini
www2 (dot) hamshahri (dot) net
issta (dot) ir
ngdir (dot) ir
دیوان اشعار، قوامی رازی
دیوان اشعار، ملک الشعرای بهار
دیوان اشعار، فرخی سیستانی
شاهنامه، ابوالقاسم فردوسی
تاریخ ادبیات ایران، ادوارد براون
تاریخ ادبیات، دکتر ذبیح ا.. صفا
جغرافیای استان سیستان و بلوچستان، سازمان پژوهش وزارت آموزش و پرورش